Кошт цішыні, альбо Квір-гісторыя Халакоста
Пасля воркшопа «Reframing Queer Narratives in Media» (Перафарматаванне квір-наратываў у СМІ) я вярнулася ў Берлін і дзялілася са знаёмымі намерам напісаць тэкст пра ЛГБТК-людзей у канцлагерах – і часта чула пытанні.
«А хіба гэта мела значэнне? Няўжо пакуты любых вязняў не аднолькавыя? Хіба жанчыны, ці негетэрасэксуальныя людзі пакутавалі больш за іншых? Навошта ўвогуле ўздымаць гендарнае пытанне?».
Такія рэакцыі абсалютна нармальныя (горш калі іх няма), аднак, як пасля аналізу экспазіцыі Аўшвіца і па слядах іншых месцаў памяці, якія я наведала ў 2023-2024, праблема абмалёўвалася дастаткова выразна: у цэнтры Халакост-дыскурсу мнеманічных інстытутаў многіх краін сапраўды знаходзіцца мужчына. У Польшчы, напрыклад, гэта ўдзельнік руху супраціву Ян Карскі, якога даследчыца Аляксандра Шчэпан (Aleksandra Szczepan) называе «польскім Джэймам Бондам», і Оскар Шындлер, чый музей у Кракаве штогод наведваюць сотні тысяч турыстаў. У Беларусі – мастак Міхаіл Савіцкі, які прайшоў праз тры нацысцкія лагеры. Аўтары найбольш вядомых мемуараў з жудаснымі падрабязнасці лагерных будняў – Элі Візель («Ноч»), Прыма Леві («Ці чалавек гэта?») і Віктар Франкл («Чалавек у пошуках сэнсу») – мужчыны. У кантэксце сталінскіх рэпрэсій, якія гісторык Галіна Іванова называе «неабвешчанай, зацяжной грамадзянскай вайной партыі і дзяржавы супраць мірнага насельніцтва сваёй краіны», гучней за ўсіх — імя Нобелеўскага лаўрэата Аляксандра Салжаніцына.
Ні ў якім разе я не маю намеру зневажаць важнасць гэтых галасоў, аднак усё ж хочацца спытаць: а дзе гісторыі іншых ці іншыя гісторыі?
Да прыходу да ўлады нацыстаў гомасэксуальныя кантакты ў Германіі былі па-за законам у адпаведнасці з параграфам 175 крымінальнага кодэкса, уведзенага 15 мая 1871 года. Тым не менш, нягледзячы на забарону, у многіх частках краіны ў перыяд паміж дзвюма сусветнымі войнамі квір-суполка не толькі фармавалася, але і квітнела — з эпіцэнтрам у Берліне, што амаль не выклікае сёння здзіўлення.
Да 1933 года Берлін уяўляў сабой калейдаскоп кабарэ, гомасэксуальных, транс- і лесбійскіх бараў, баляў і начных клубаў, якія абслугоўвалі квір-кліентаў. Тэатры мелі багаты рэпертуар на гей-тэматыку, у шапіках адкрыта прадаваліся гей-арыентаваныя публікацыі. «Наступны падобны ўздым, – адзначае прафесар гісторыі, аўтар кнігі «Gay Berlin: Birthplace of Modern Identity» Роберт Бічы / Robert Beachy, – у Германіі здарыцца не раней за 1970». Атмасферу канца 19 стагоддзя ён апісвае як «гомаэратычнае братэрства» (homoerotic fraternization), якое дазваляе «людзям знаходзіць сяброў па інтарэсах і лепш знаёміцца адно з адным». «Такога не адбывалася ні ў адным іншым еўрапейскім горадзе», – дадае ён.
Нягледзячы на выкарыстанне лінгвістычна «мужчынскіх» азначэнняў, свабода сэксуальных паводзінаў распаўсюджвалася і на жанчын – магчыма менш бачных, але прысутных у агульнай палітры. У Берліне папулярнымі клубамі для дам (Damenklub) былі лесбійскія асацыяцыі Violetta і Monbijou і танцавальны клуб Monokel-Diele [12]. У 1910-1930х, напрыклад, на сцэнах берлінскіх вар’етэ зіхацела, у гальштуку і з цыгарэтай у роце, не хаваючы сваёй арыентацыі Клер Вальдофф/Claire Waldoff.
З узмацненнем жорсткасці заканадаўства ў 1935 годзе рэпрэсіі сталі суровымі. «Нават неасцярожны погляд на іншага мужчыну мог стаць прычынай непрыемнасцяў, не кажучы ўжо аб сітуацыях праявы адкрытых эратычных намераў», — тлумачыць прафесар Бічы. Гомасэксуалаў нацысты лічылі слабымі людзьмі, непрыдатнымі салдатамі ці нікчэмнымі мужамі, а гомасэксуальнасць – хваробай або набытымі паводзінамі, а значыць пэўнай арыентацыі магчыма як навучыцца, так і развучыцца.
Вопытамі над гомасэксуальнымі зняволенымі сумна вядомы, напрыклад, дацкі лекар Карл Вернет/Carl Værnet. У 1943-1944, па запрашэнні Гімлера, ён практыкуе ў канцэнтрацыйных лагерах Бухенвальд і Ноенгаме спробы «лячэння» гомасэксуальнасці ўшываннем у пахвінную вобласць капсулы з «мужчынскім гармонам», які, нібыта, павінен быў змяніць сэксуальную арыентацыю чалавека. Эксперыменты былі не толькі навукова неабгрунтаванымі, але і надзвычай балючымі і прыводзілі да цяжкіх фізічных і псіхалагічных траўм, а часам і да смерці вязняў.
Дакладную колькасць гомасэксуалаў, адпраўленых у канцэнтрацыйныя лагеры, усталяваць складана
Нягледзячы на тое, што параграф 175 і пазнака «ружовы трыкутнік» дазвалялі знаходзіць іх імёны ў каталогах, а пратаколы допытаў Гестапа – атрымліваць інфармацыю аб інтымных кантактах, адкрытым застаецца геаграфічнае пытанне. Ці ўключаць, напрыклад, у спісы вязняў «па гендарным артыкуле» анексаваныя тэрыторыі? Ці тых, хто прайшоў праз турмы, але не быў апасля дэпартаваны ў лагеры? Але ж такіх людзей, па словах доктаркі Ёаны Астроўскай, большасць.
Джоан Рингельхайм/Joan Ringelheim – дырэктарка пастаяннай экспазіцыі і аддзела вуснай гісторыі Мемарыяльнага музея Халакоста ЗША, дзе яна курыравала збор сведчанняў тых, хто выжыў, – прыводзіць лічбу ў «прыкладна 250 тысяч забітых гомасэксуалаў». Сучасныя нямецкія медыя кажуць пра «10 000-15 000 дэпартаваных у лагеры да 1945». Амерыканскі даследчык Роберт Бічы – пра «нешта каля 50 000 у працоўных і канцэнтрацыйных лагерах ці лагерах смерці», доктарка Астроўская – пра 100 000–150 000. Праўда, верагодна, недзе паміж…
Сітуацыя з «загадкавай інфармацыяй» тым не менш становіцца асабліва вострай, калі мы спрабуем зразумець, што адбывалася ў Трэцім рэйху з гомасэксуальнымі жанчынамі.
Лесбіянкі сістэмна не падвяргаліся пераследу з боку нацыстаў – канкрэтнага крымінальнага артыкула закона, па якім маглі асудзіць за інтымную сувязь, не існавала. У іх нацысты бачылі найперш жанчын, гэта значыць біялагічна здольных выконваць сваю “асноўную функцыю” (тут можна ўзгадаць пра прапаганду традыцыйных каштоўнасцяў у сучаснай Расеі або забарону абортаў у Польшчы). Аднак, гэта не азначае, што аднаполых сувязяў не было сярод вязынак лагераў, проста яны часцей траплялі туды па іншых, больш важкіх для рэжыму, прычынах: як камуністкі, габрэйкі ці злачынцы (у апошнім выпадку іх маркіравалі чорным трыкутнікам як «асацыяльных» элементаў). Не варта таксама выпускаць з-пад увагі таго факту, што жанчыны маглі выявіць у сабе сэксуальны інтарэс да іншых жанчын толькі ў зняволенні ці папросту не вызначаць сябе як лесбіянкі.
Адна з трагічных гісторый, пацверджаных дакументальным матэрыялам, – лёс габрэйскай лесбіянкі Хені Шэрман/Henny Schermann. У 1940 яе арыштавалі і адправілі ў жаночы канцлагер Равенсбрук, дзе Фрыдрых Менеке – нацысцкі лекар, які ўдзельнічаў у праграме эўтаназіі «Т-4», – класіфікаваў яе як «распусную лесбіянку, якая наведвае толькі [гомасэксуальныя] ўстановы», зрабіўшы адпаведны допіс на адваротным баку яе фатаграфіі. Гэты каментар дазваляе даследчыкам зрабіць здагадку, што перавод Шэрман у цэнтр эўтаназіі Бернбург, дзе яе забілі ў газавай камеры, быў абумоўлены хутчэй яе ідэнтычнасцю, а не паходжаннем. Колькі яшчэ квір-жанчын загінула ў газавых камерах падобных цэнтраў, вызначыць немагчыма.
Зафіксаванае пацверджанне дыскрымінацыі па сэксуальнай ідэнтычнасці – выключэнне
Лесбіянкі з нямецкім грамадзянствам, пры асцярожных паводзінах, мелі шанцы заставацца ў параўнальнай бяспецы. Згаданая вышэй кабарэ-спявачка Клер Вальдаф, пасля прыходу Гітлера да ўлады, пераехала разам з партнёркай Вольгай фон Родэр/Olga von Roeder з гей-Берліна ў ціхую Баварыю, дзе яны пражылі рэшту дзён.
Праз асаблівасці лагернага справаводства нацыстаў і нізкай даследчыцкай цікавасці да невідавочных гісторый Халакоста, якія патрабуюць сапраўды гросмайстарскай логікі ў пошуку і супастаўленні частак біяграфій вязынак, практычна адзінай крыніцай інфармацыі аб жыцці квір-жанчын у лагерах сталі іх успаміны: інтэрв’ю, дзённікі ці — што ўжо рэдкасць — кнігі. Але і тут нас чакае вялікая праблема – напрыклад, у найбуйнейшым архіве Фонду Шоа Універсітэта Паўднёвай Каліфорніі/USC Shoah Foundation, які ўключае больш за 52 000 інтэрв’ю з былымі вязнямі і вязынкамі, амаль ніхто не згадвае тэму гомасэксуальнасці. Прычына, на думку гісторыка, спецыялісткі па квір-гісторыі Халакоста, Ганны Хайковай/Anna Hájková, – немагчымасць агучваць такія тэмы з прычыны «гетэранарматыўнай рамкі даследаванняў Халакоста».
Вядома, інтымныя адносіны паміж жанчынамі не маглі не ўзнікаць і ў лагерах ці гета. Проста, з прычыны адчувальнасці тэмы, а часта і з-за страху асуджэння, мала хто потым пра іх казаў — мабыць, роўна як мала хто быў гатовы такія гісторыі чуць… «Падобная памяць – не Гісторыя, бо ў фокусе даследаванняў заўсёды аказваліся іншыя галасы і іншыя вымярэнні: палітычныя і нацыянальныя», – падсумоўвае доктарка Астроўская.
У якасці яркага рэдкага прыкладу можна прывесці заснаваны на рэальных падзеях раман аўстрыйскай пісьменніцы Эрыкі Фішэр/Erica Fisher «Эймі і Ягуар. Гісторыя кахання, Берлін, 1943», апублікаваны ў 1994. У ім распавядаецца гісторыя стасункаў паміж нямецкай хатняй гаспадыняй Лілі Вуст/Lilly Wust і яўрэйскай падпольшчыцай і паэткай Феліс Шрагенхайм/Felice Schragenheim. Імклівы раман скончыцца разводам Лілі і грамадзянскім шлюбам, заключаным у сакавіку 1943 з Феліс, – на той момант яны ўжо некалькі месяцаў жылі разам. У ліпені 1944 года, аднак, па даносу Гестапа, актывістку арыштоўваюць і адпраўляюць у адзін з транзітных лагераў, а адтуль – у лагеры Тэрэзіенштадт і пазней Аўшвіц. Пасля арышту партнёркі з вялікай рызыкай для сябе Лілі спрабавала дамагчыся спаткання з ёй – нажаль, беспаспяхова. Феліс памерла ў зняволенні, як мяркуецца, у адным з маршаў смерці, паміж снежнем 1944 і сакавіком 1945.
У апошнія гады вайны Лілі працягне аказваць дапамогу габрэйкам, хаваючы іх ад нацыстаў. Пра першае каханне да жанчыны і ўсведамленне сваёй сэксуальнай арыентацыі – як бы рамантычна нерэальна гэта ні гучала – яна будзе ўспамінаць усё жыццё: у інтэрв’ю 2001 года Лілі называе адносіны з Феліс «самым далікатным каханнем, якое можна сабе ўявіць. «Ніколі ў жыцці я не адчувала сябе такой жывой!» прызнаецца яна.
Яшчэ адно выключэнне – кейс нямецкай лесбіянкі Марго Хойман/Margot Heumann. У архіўным інтэрв’ю 1992 года яна не хавае сімпатыі, якая ўзнікла паміж ёю і дзяўчынай з Вены, Дзітай Ньюман/Dita Neumann: каханку Марго называе сваёй «вельмі-вельмі добрай сяброўкай». Сімптаматычна, аднак, што аб падлеткавым запале яна ўсё роўна кажа ў тэрмінах падтрымкі і клопата, а не прагі. Больш смела жанчына рэфлексуе гэты вопыт праз трыццаць гадоў – у іншым кантэксце і з іншай, больш адчувальнай слухачкай, а ў чэрвені 2021 яе ўспаміны прагучалі з тэатральнай сцэны ў фармаце п’есы «Дзіўнае жыццё Марго Хойман».
Сэксуальнасць у лагерах была такой жа зменлівай і складанай, як і ў свеце па-за мурамі
Хтосьці, як Феліс Шрагенхайм і Хені Шэрман, разумелі сваю ідэнтычнасць да арышту, іншыя выяўлялі цягу ўжо пасля траплення ў лагер і, магчыма, як 14-гадовая Марго, не мелі для новых пачуццяў адпаведнай назвы. Можна таксама ўспомніць, што, незалежна ад абставін, сэкс быў і будзе элементам сістэмы ўладных адносін. Ва ўмовах «маляўнічай фаўны» канцлагера (выраз, які ўжывае Прыма Леві ў мемуарах «Калі гэта чалавек»), людзі выкарыстоўвалі сэкс і інтымнасць, у больш шырокім сэнсе, як інструмент дасягнення задачы фізічнага выжывання, абменьваючы яго на ежу, адзенне або заступніцтва групоўкі іншых зняволеных або наглядальніц. «Той факт, што нават у самых экстрэмальных умовах людзі шукалі чалавечай блізкасці, прыхільнасці і сэксу, паказвае, наколькі важнай часткай чалавечых паводзінаў з’яўляецца сэксуальнасць – да самага канца,» — падсумоўвае Ганна Хайкова/Anna Hájková.
Пацвярджаецца гэтая тэза і ў некаторых сведчаннях былых вязынак. Ананімна цытуючы адну з гераінь, Джоан Рынгельхайм/Joan Ringelheim піша: «С. прызнавалася, што лесбійскія стасункі мелі месца ў лагеры, але яна таксама адзначала, што «з гэтым не было ніякіх праблем: калі атрымлівалася атрымаць цяпло, клопат і каханне – адкуль бы яно ні зыходзіла, – гэта было добра. І гэта адзінае, што мела значэнне».
Рынгельхайм таксама спрабуе перасцерагчы даследчыкаў ад рамантызацыі і гераізацыі жаночых супольнасцяў, ці так званых лагерных «сямей» – феномен, які часам усплывае пры згадванні жаночага боку Халакоста. Лёгка застацца на ўзроўні пераказу ўспамінаў вязынак і хваліць біялагічную прыстасавальнасць жанчын, іх прыроджаныя здольнасці клопату і падтрымкі блізкіх. Аднак такі падыход моцна спрашчае разуменне тонкасцяў мікрапрацэсаў і дынамікі “Вавілона” лагера. У жаночых суполках быў і клопат, і падтрымка – але таксама там выяўлялася і гамафобія, і агрэсія, і прыгнёт.
«Палітычныя і філасофскія ці канцэптуальныя памылкі не такія далёкія адзін ад аднаго, як можа здавацца, – піша Рынгельхайм. – […] Выкарыстанне культурнага фемінізму як рамкі (няхай і неўсвядомлена) ператварыла павагу да гісторый яўрэйскіх жанчын у іх услаўленне і прывяло да высновы, што яны змянілі «свет смерці і жорсткасці ў яшчэ адзін акт чалавечага жыцця». Мне было важна, магчыма нават крытычна важна, убачыць выбар, уладу, агентнасць і сілу жаночага сяброўства, сувязь, гатоўнасць дзяліцца. […] Сапраўды, усе гэтыя гісторыі натхняюць і кранаюць, дэманструючы здольнасць дапамагаць, быць адданымі і любіць. Але варта памятаць, усе яны – маленькія эпізоды, а не сутнасць Халакоста. І разглядаць іх варта, не выпускаючы з-пад увагі агульную карціну. […] Прыгнёт не робіць людзей лепшымі, прыгнёт прыгнятае.»
Аўшвіц, Равенсбрук, Бухенвальд, Майданэк, Сабібор… роўна як і сетка лагераў, арганізаваных бальшавікамі ў СССР, кажучы словамі Ханны Арэндт, «ніколі не павінны былі здарыцца». Аднак памяць аб гэтай трагічнай старонцы сусветнай гісторыі на працягу дзесяцігоддзяў інструменталізуецца мнеманічнымі інстытутамі, а сведчанні вязняў і вязынак – у дадатак да натуральных скажэнняў з прычыны самой зменлівай прыроды памяці – праходзяць праз ідэалагічны фільтр з рызыкай рамантызацыі ці гераізацыі атрыманага там досведу. Ні на секунду на спрабуючы зневажаць важнасць жэстаў высакароднасці, якія штодня выяўлялі ў нечалавечых умовах тыя, каму ўдавалася заставацца ў лагерах Чалавекам, мы тым не менш павінны разумець важнасць роўнасці розных гісторый. Пры павелічэнні рызыкі вяртання ўльтраправых рэжымаў і ўжо ўздужалым таталітарызме ў суседніх Беларусі і Расіі, сёння як ніколі мы абавязаны задаваць мінуламу і сучаснасці нязручныя пытанні і ўзнімаць негераічныя тэмы, чуць і слухаць галасы, якія павінны перастаць падвяргацца дыскрымінацыі. Кошт цішыні можа аказацца занадта высокім.
Вольга Бубіч
Тэкст напісаны пры падрымцы n-ost
***
HUKANNE — спецпроект Gpress про жизнь ЛБК-сообщества. Мы выросли в Беларуси и продолжаем говорить о своем опыте из разных состояний и точек на карте.
